Numer 2/2018 cz.1
Szanowni Państwo,
Z przyjemnością oddajemy w Państwa ręce kolejny numer pisma „Studia i Materiały”.
Numer otwiera tekst Moniki Jakubiak i Pawła Chrapownickiego dotyczący komercjalizacji wyników badań naukowych, w efekcie których w przedsiębiorstwie wdrażane są nowe produkty innowacyjne. Celem badań przedstawionych w artykule była próba identyfikacji czynników wpływających na nawiązywanie współpracy oraz prowadzenie wspólnych prac badawczo-rozwojowych przez naukowców i przedsiębiorców, ze szczególnym uwzględnieniem branży farmaceutycznej.
W kolejnym artykule zamieszczonym w tym numerze Krzysztof Cybulski dowodzi, że defraudacja zasobów organizacyjnych przez sprzedawców należy do jednej ze słabiej rozpoznanych, a zarazem najbardziej dewastujących organizację praktyk spotykanych w praktyce zarządzania organizacjami sprzedaży. Defraudacja jest zjawiskiem słabo rozpoznanym, ale poważnie wpływającym na wyniki generowane przez organizacje.
Z kolei Marzena Hajduk-Stelmachowicz w swoim tekście skoncentrowała się na przedstawieniu charakterystyki modeli zarządzania energią (szczególnie eklektyczną) stosowanych w dyrekcjach ochrony środowiska, w kontekście poprawy efektywności energetycznej. W pracy zaprezentowano wyniki analiz deklaracji środowiskowych wszystkich regionalnych dyrekcji ochrony środowiska widniejących w rejestrze EMAS.
Tanya Kosowski natomiast w swoim artykule przedstawia aktualne praktyki zarządzania pracownikami dojrzałymi i czynniki dostępności w zakresie możliwości zatrudniania pracowników dojrzałych w organizacjach. Opiera się na przeglądzie najnowszych artykułów naukowych opublikowanych w recenzowanych czasopismach.
Tekst Pauliny Kubery ma na celu wskazanie, jak dodatkowość behawioralna jest definiowana w odniesieniu do instrumentów polityki publicznej na rzecz badań, rozwoju i innowacji (BRI), gdzie ten termin został ukuty, jak można ją mierzyć, i co mówią wyniki badań empirycznych w tej dziedzinie.
Katarzyna Kubiszewska z kolei przedstawia narzędzie do szacowania stabilności sektora bankowego jako całości. Chociaż narzędzie to można wykorzystać do oszacowania poziomu stabilności dla wszystkich krajów, relacje między różnymi zmiennymi i współzależności wskaźników stosowanych w narzędziu będą się różnić w badanych krajach, co również poddane zostało przez autorkę analizie.
Temat właściwego zagospodarowania terenów łęgowych i konieczności prowadzenia tam racjonalnej polityki przestrzennej analizuje w swoim opracowaniu Krzysztof Kud. Systemowe rozwiązanie, wspierające pozyskiwanie z terenów zalewowych siana na cele energetyczne, przyniosłoby korzyści w postaci poprawy miksu energetycznego, bezpieczeństwa wodnego, lepszego wykorzystania procesu aluwialnego oraz uniknięcia strat powodziowych.
Z kolei Piotr Tomasz Makowski podejmuje próbę ukazania potrzeby stosowania inżynierii pojęciowej oraz jej kompetencji na terenie teorii organizacji i zarządzania (OMT). Broni poglądu, że konsekwentne stosowanie założeń inżynierii pojęciowej na terenie OMT pozwala podnosić jej standardy pojęciowo-teoretyczne, co w dalszej konsekwencji może pozytywnie wpływać na naukowe i praktyczne walory dyscypliny.
Agnieszka Momora i Jan Krupa koncentrują się natomiast na przedstawieniu wyników analiz nawyków i preferencji żywieniowych osób zatrudnionych w systemie zmianowym. Na podstawie literatury przedstawiają korelację między dietą pracowników a ich wydajnością i efektywnością w pracy. Ponadto badają zależność pomiędzy zachowaniami żywieniowymi badanych a ich stanem zdrowia.
Kolejni autorzy – Bhairab Chandra Patra i Usha Lenka – dokonują przeglądu literatury dotyczącej intencji przedsiębiorczych kobiet i przygotowania rekomendacji do dalszych kierunków badań działań, które warto byłoby podjąć. Celem tego badania jest zidentyfikowanie głównych obszarów, w których naukowcy prowadzą badania dotyczące intencji przedsiębiorczych kobiet.
Lesław Pietrewicz przedstawia z kolei koncepcyjną analizę finansowania i zarządzania (governance) blockchainem z wykorzystaniem tokenów. Celem jego opracowania jest zbadanie cech tokenów w zakresie governance, co ma służyć lepszemu zrozumieniu konstrukcji tokenów i ich wykorzystaniu w blockchainach.
Artykuł Kariny Sachpazidu-Wójcickiej dotyczy związku pomiędzy pionowym i poziomym transferem technologii a innowacyjnością przedsiębiorstw.
Zofia Skrzypczak natomiast w swojej pracy przedstawia zjawisko starzenia się personelu medycznego na tle starzejącego się społeczeństwa Polski. Podkreśla, że rosnący udział w strukturze profesjonalistów medycznych mających prawo wykonywania zawodu grup wiekowych: „55–64 lata” oraz „65 lat i więcej”, przy relatywnie niewielkim i malejącym udziale ludzi młodych, grozi wystąpieniem braku tzw. zastępowalności pokoleniowej.
W ostatnim tekście w numerze Grażyna Wieczorkowska i Magdalena Sieradzka dokonały syntezy wiedzy dotyczącej przeciążenia/niedociążenia poznawczego pracowników, które ma wymierne konsekwencje dla efektów ich pracy.
Zapraszamy do lektury.
Redakcja pisma „Studia i Materiały”
Zawartość numeru
Problematyka prezentowanego opracowania dotyczy komercjalizacji wyników badań naukowych, w efekcie których w przedsiębiorstwie wdrażane są nowe produkty innowacyjne. Celem przeprowadzonych badań była próba identyfikacji czynników wpływających na nawiązywanie współpracy oraz prowadzenie wspólnych prac badawczo-rozwojowych przez naukowców i przedsiębiorców, ze szczególnym uwzględnieniem branży farmaceutycznej.
Do realizacji badań empirycznych wykorzystano metodę case study. W pracy zaprezentowano przedsiębiorstwo z branży farmaceutycznej, które w ostatnich latach podjęło próbę przekształcenia z działalności handlowej w produkcyjną. W celu wprowadzenia innowacyjnych produktów analizowana organizacja nawiązała współpracę z naukowcami, zajmującymi się badaniami w obszarze zastosowania nowych technologii w branży farmaceutycznej. Na potrzeby realizacji prezentowanych badań przeprowadzono wywiady z naukowcami biorącymi udział w procesie komercjalizacji technologii, przedstawicielami analizowanego przedsiębiorstwa oraz pracownikami Centrum Innowacji i Transferu Technologii Politechniki Lubelskiej.
Wywiady uzupełniono obserwacją uczestniczącą oraz analizą dokumentacji. Analiza wyników przeprowadzonych badań empirycznych umożliwiła prezentację czynników
sukcesu w inicjowaniu współpracy i wdrażaniu innowacji, dotyczących zarówno obu stron procesu komercjalizacji, jak też ich otoczenia.
Kwestie etyczne, jak również wartości moralne, stanowią potężną siłę, która może regulować zachowanie sprzedawców wewnątrz organizacji i poza nią. Kwestie etyczne nie wyczerpują listy czynników decydujących o skłonności jednostki do oszukańczych zachowań. Istnieje cała sfera nieuczciwych zachowań występujących w organizacjach, które nie są powszechnie postrzegane jako niemoralne czy nawet jako wątpliwe etycznie. Autor niniejszego tekstu dowodzi, że defraudacja zasobów organizacyjnych przez sprzedawców należy do jednej ze słabiej rozpoznanych, zarazem najbardziej dewastujących organizację praktyk spotykanych w praktyce zarządzania organizacjami sprzedaży. Defraudacja jest zjawiskiem słabo rozpoznanym, ale poważnie wpływającym na wyniki generowane przez organizacje. Większość menedżerów uważa, że często prowadzi ona do znaczącego wzrostu kosztów funkcjonowania działu sprzedaży.
Artykuł stanowi próbę wypełnienia luki poznawczej odnoszącej się do kwestii zarządzania energią elektryczną w organizacjach administracji państwowej, w których funkcjonuje system ekozarządzania i audytu EMAS. W pracy zaprezentowano wyniki analiz deklaracji środowiskowych (poddanych walidacji między lipcem a wrześniem 2017 r.) wszystkich regionalnych dyrekcji ochrony środowiska widniejących w rejestrze EMAS (wg stanu na dzień 1 marca 2018 r.). Celem opracowania jest przedstawienie charakterystyki modeli zarządzania energią (w szczególności eklektyczną) stosowanych w dyrekcjach ochrony środowiska, w kontekście poprawy efektywności energetycznej. Ustalono, że mimo podobnego charakteru wykonywanych zadań przez każdą z regionalnych dyrekcji ochrony środowiska, ich podejście do zarządzania energią jest różne. Ta różnorodność może stanowić cenne źródło benchmarkingu. Urzędy rzadko wyznaczają wskaźniki środowiskowe w obszarze efektowności energetycznej, bo „nie ma możliwości technicznych monitorowania zużycia” np. energii. Administrowanie w tym zakresie prowadzone jest przez inne jednostki. Problemem jest to, że kto inny administruje, a kto inny płaci rachunki. Ta sytuacja nie wpływa pozytywnie na poprawę efektywności energetycznej, gdyż użytkownik końcowy nie odczuwa tzw. mocy sprawczej, mającej wymierne odzwierciedlenie w konsekwencjach podejmowanych działań. Widoczne staje się rozmycie odpowiedzialności i niewystarczająca ilość mechanizmów stworzonych do tego, aby skutecznie przekonywać do działań systemowych na rzecz poprawy efektywności energetycznej.
Cel: Starzenie się siły roboczej jest globalnie omawianym zjawiskiem, problemem, który zyskał na znaczeniu w przypadku zarówno organizacji, ustawodawców, jak i badaczy. Autorka dokonuje przeglądu stosowanych teorii i obszarów badawczych w ramach debaty na temat pracowników dojrzałych wykorzystywanych jako siła robocza. Przedstawia aktualne praktyki marzarządzania pracownikami dojrzałymi i czynniki dostępności w zakresie możliwości zatrudniania pracowników dojrzałych w organizacjach.
Projekt/metodologia: Artykuł opiera się na przeglądzie najnowszych artykułów naukowych opublikowanych w recenzowanych czasopismach. W odpowiedniej części wyjaśniono słowa kluczowe i kryteria eliminacyjne.
Wnioski: Artykuł przedstawia wyniki badań na temat pracowników dojrzałych, prowadzonych w ramach różnych dyscyplin w obszarze badań nad organizacją. Przedstawia najważniejsze trendy w badaniach nad możliwością zatrudniania pracowników dojrzałych (np. model deprecjacji/ konserwacji, standardowa teoria ekonomiczna i teoria kapitału ludzkiego). Ponadto omawia czynniki organizacyjne, które wpływają na możliwość zatrudniania takich jednostek
(np. pozytywne/negatywne czynniki organizacyjne i zawodowe). Ograniczenia badawcze/implikacje: Artykuł przedstawia obszary badań nad organizacją i powiązanych czynników. Dlatego też ogranicza się do obszaru badań organizacji. Wpływy ekonomiczne, społeczne czy indywidualne stanowią ważną kwestię, którą należy zbadać i omówić.
Nowatorski charakter/wartość pracy: Artykuł jest pierwszym przeglądem teorii i obszarów badawczych na temat pracowników dojrzałych w organizacjach; łączy czynniki zawodowe i organizacyjne, które wpływają na sytuację dotyczącą zatrudnienia pracowników dojrzałych w organizacji. Przegląd ten zachęca do dialogu na temat pracowników dojrzałych w ramach
różnych dyscyplin.
Ewaluacja działań publicznych zwykle koncentruje się na wkładzie i wynikach danej interwencji (stosuje zatem podejście „czarnej skrzynki”); tymczasem doświadczenie interwencji publicznej wpływa także na głębsze zmiany przedsiębiorców będących jej beneficjentami. Stąd, do teorii i praktyki ewaluacyjnej wprowadzono trzeci wymiar dodatkowości interwencji publicznych – dodatkowość behawioralną (behavioural additionality). Uwzględnia ona zmiany w zachowaniu grupy docelowej zachodzące pod wpływem działania interwencji publicznej. Chociaż sama idea odkrywania mechanizmu zmiany, tj. jak instrumenty polityki publicznej wpływają na zachowania podmiotów systemu innowacji, wydaje się bardzo interesującym obszarem dociekań dla naukowców i praktyków, stanowi ona spore wyzwanie. Niniejszy artykuł ma na celu wskazanie, jak dodatkowość behawioralna jest definiowana w odniesieniu do instrumentów polityki publicznej na rzecz badań, rozwoju i innowacji (BRI), gdzie ten termin został ukuty, jak można ją mierzyć i co mówią wyniki badań empirycznych w tej dziedzinie. Wykorzystano do tego metodę ilościowego systematycznego przeglądu literatury. Analizie poddano trzydzieści osiem opracowań naukowych, które wyraźnie deklarują badanie dodatkowości behawioralnej instrumentów polityki publicznej na rzecz BRI i stanowią oryginalne prace badawcze, w których dodatkowość behawioralna jest badana empirycznie. W ten sposób ustalono stan wiedzy w tej dziedzinie i kierunki dalszych badań, m.in. zidentyfikowano siedem różnych ujęć dodatkowości behawioralnej, które oddają wielowymiarowość badanego konceptu.
Sektor bankowy jest jednym z kluczowych sektorów w każdej gospodarce, dlatego kwestia stabilności stanowi jeden z głównych tematów badawczych nie tylko naukowców, ale także decydentów. Stabilność sektora bankowego jest szczególnie ważna w procesie transformacji. Celem tego artykułu jest zaproponowanie narzędzia do szacowania stabilności sektora bankowego jako całości.
Chociaż narzędzie to można wykorzystać do oszacowania poziomu stabilności dla wszystkich krajów, relacje między różnymi zmiennymi i współzależności wskaźników stosowanych w narzędziu będą się różnić w badanych krajach, co zbadano w artykule. Badanie opiera się na wybranych krajach z dwóch regionów: Bałkanów Zachodnich i państw Morza Bałtyckiego, które są w trakcie transformacji lub właśnie zakończyły ten proces. Ze względu na wybór badanych sektorów bankowych możliwe było przeprowadzenie analizy porównawczej między krajami, które zakończyły już proces transformacji, a krajami, które są obecnie w trakcie transformacji. Badanie opiera się na danych kwartalnych za okres I kw. 2010 r. – I kw. 2016 r. Dane pochodzą z Międzynarodowego Funduszu Walutowego.
Wśród różnych rodzajów biomasy energetycznej na szczególną uwagę zasługuje siano, ze względu na możliwość jego pozyskiwania z terenów nadrzecznych. W celu właściwego zagospodarowania terenów łęgowych konieczne jest prowadzenie tam racjonalnej polityki przestrzennej oraz wdrożenia systemu wsparcia produkcji OZE, zapewniającej bezpieczeństwo wodne. Badania przeprowadzono na terenie dolin Sanu oraz Wisłoka. Rolnicy gospodarujący na terenach zalewowych nie uwzględniali produkcji siana na cele energetyczne. Systemowe rozwiązanie, wspierające pozyskiwanie z terenów zalewowych siana na cele energetyczne, przyniosłoby korzyści w postaci poprawy miksu energetycznego, bezpieczeństwa wodnego, lepszego wykorzystania procesu aluwialnego oraz uniknięcia strat powodziowych.
Tekst stanowi próbę ukazania potrzeby stosowania inżynierii pojęciowej oraz jej kompetencji na terenie teorii organizacji i zarządzania (OMT). Autor broni poglądu, iż konsekwentne stosowanie założeń inżynierii pojęciowej na terenie OMT pozwala podnosić jej standardy pojęciowo-teoretyczne, co w konsekwencji może pozytywnie wpływać na naukowe i praktyczne walory dyscypliny. Krytyczna analiza wybranych przykładów konceptualizacji z zakresu teorii działań rutynowych (która jest istotną częścią OMT) pozwala wysnuć wniosek, że stosowanie inżynierii pojęciowej na gruncie OMT pełni podobne funkcje dla jej standardów teoretycznych, co konsekwentne realizowanie założeń metodologii badań empirycznych dla standardów nauk o zarządzaniu na poziomie empirii.
Osoby pracujące w systemie zmianowym napotykają utrudnienia, które uniemożliwiają im prowadzenie zbilansowanej diety. W związku z powyższym pracownicy zmianowi są szczególnie narażeni na zwiększone ryzyko chorób takich, jak otyłość, cukrzyca typu 2, choroby wieńcowe, zaburzenia snu i trawienia. Ponadto osoby te mają znacznie pogorszoną wydolność psychomotoryczną, co wpływa na ich efektywność w pracy. Celem badania była analiza nawyków i preferencji żywieniowych osób zatrudnionych w systemie zmianowym. Na podstawie literatury przedstawiona została korelacja między dietą pracowników a ich wydajnością i efektywnością w pracy. Ponadto zbadano zależność pomiędzy zachowaniami żywieniowymi badanych a ich stanem zdrowia. Badaniem objęto 79 mieszkańców województwa podkarpackiego. Respondentami były osoby pracujące w systemie zmianowym. Do przeprowadzenia badania został wykorzystany autorski kwestionariusz ankiety, składający się z 34 pytań. Dieta respondentów znacznie odbiegała od zasad zdrowego żywienia. W badaniu 32% pracowników zadeklarowało, że odżywia się zdrowo. Częstotliwość i długość odstępów czasowych między posiłkami była zależna od charakteru pracy. Podczas zmian dziennych pracownicy odżywiali się regularniej niż nocą. Wykazano częste występowanie dolegliwości pokarmowych oraz chorób o podłożu sercowo-naczyniowym.
Badania nad intencjami przedsiębiorczości stale się rozwijają i w ostatnich latach XXI w. nabrały tempa. Obszar badań nad intencjami przedsiębiorczymi kobiet jest jednak nadal rzadko poruszany i wymaga kolejnych prac badawczych. Niniejsze badanie ma na celu dokonanie przeglądu literatury dotyczącego intencji przedsiębiorczych kobiet i przygotowanie rekomendacji do dalszych kierunków badań działań, które warto byłoby podjąć. Celem tego badania jest zidentyfikowanie głównych obszarów, w których naukowcy prowadzą badania dotyczące intencji przedsiębiorczych kobiet. Autor wykorzystuje analizę cytowań jako narzędzie do identyfikacji obszarów, które skupiają największą uwagę naukowców oraz analizę treści, aby znaleźć sedno badań w każdym z analizowanych obszarów. Wykorzystano również metodę porównawczą do znalezienia prac, które okazały się najbardziej wpływowe i przyczyniły się do znaczących zmian w zaawansowaniu tego obszaru badawczego. Każdy artykuł był analizowany pod kątem jego celów, wniosków i rekomendacji. Autor wyłania również główne luki badawcze zidentyfikowane na podstawie analizy literatury naukowej.
Artykuł przedstawia koncepcyjną analizę finansowania i zarządzania (governance) blockchainem z wykorzystaniem tokenów. Celem opracowania jest zbadanie cech tokenów w zakresie governance, co ma służyć lepszemu zrozumieniu konstrukcji tokenów i ich wykorzystaniu w blockchainach. Jako teoretyczną podstawę do analizy wybrano ekonomię kosztów transakcyjnych. Przeprowadzone badania wprowadzają tę teorię na nowy obszar – blockchaina i nowego instrumentu finansowego token. Badania te pozwalają lepiej zrozumieć funkcjonowanie blockchaina – agregowanie i koordynowanie wkładów podmiotów tworzących społeczność blockchaina przy pomocy zasad zapisanych na protokole blockchaina, co eliminuje potrzebę utrzymywania biurokracji (jednostki hierarchicznej) i bieżącego zarządzania, umożliwiając obniżenie kosztów transakcyjnych. W pracy wykazano także zasadnicze różnice między tokenami (i w szczególności tokenami użytkowymi) a tradycyjnymi instrumentami finansowymi – kapitałem własnym i długiem. Tokeny mają łączyć w sobie niski koszt governance opartego na zasadach z wysokimi zdolnościami adaptacyjnymi charakterystycznymi dla bardziej zaangażowanych i elastycznych systemów opartych na kapitale własnym. Uzyskane wyniki niosą implikacje dla zarządzania strategicznego i przedsiębiorczości, pomagając identyfikować branże najbardziej narażone na niszczący wpływ blockchainów i konstruować oparte na blockchainie modele biznesowe.
Głównym celem autorki jest określenie zależności między pionowym i poziomym transferem technologii a innowacyjnością wybranych w ramach badania przedsiębiorstw. Szczegółowe cele artykułu dotyczą określenia, które z wymiarów pionowego i poziomego transferu technologii wpływają pozytywnie na innowacyjność firm, a które spośród kanałów transferu technologii są najistotniejsze dla innowacyjności w badanych przedsiębiorstwach. Badanie oparte zostało na próbie (n = 100) przedsiębiorstw zlokalizowanych na terenie Polski. Dane empiryczne zebrane zostały podczas 100 wywiadów przeprowadzonych z wybranymi losowo menedżerami przedsiębiorstw. W pierwszej części artykułu ustanowione zostały ramy, a następnie hipotezy badawcze, aby w dalszej części określić narzędzia badawcze, strukturę próby badawczej i metody statystyczne. W ramach badania zastosowane zostało modelowanie miękkie, które umożliwia pomiar oraz analizę związków między zmiennymi nieobserwowalnymi (zmiennymi ukrytymi) – pionowym transferem technologii, poziomym transferem technologii i innowacyjnością. Przeprowadzona analiza wskazała na silny związek zarówno między pionowym, jak i poziomym transferem technologii a innowacyjnością w badanej próbie przedsiębiorstw. Istnieje silny bezpośredni wpływ wybranych kanałów transferu technologii – różnych kanałów w przypadku pionowego i poziomego transferu technologii w zależności od podmiotu (przedsiębiorstwo czy jednostka naukowa), z jakiego technologia jest transferowana na innowacyjność badanych firm. Uzyskane wyniki sugerują, że pomiar pionowego i poziomego transferu technologii, jak również specyfika poszczególnych kanałów powinny być dalej zgłębiane, jako że stanowią one ważny element w uzyskiwaniu wyższego poziomu innowacyjności przed firmy, co również przekłada się na ich konkurencyjność.
Celem pracy jest przedstawienie zjawiska starzenia się personelu medycznego (lekarze, pielęgniarki i położna) na tle starzejącego się społeczeństwa Polski. Rosnący udział w strukturze profesjonalistów medycznych mających prawo wykonywania zawodu grup wiekowych: „55– 64 lata” oraz „65 lat i więcej”, przy relatywnie niewielkim i malejącym udziale ludzi młodych grozi wystąpieniem braku tzw. zastępowalności pokoleniowej. Dzieje się to przy równocześnie występującym zjawisku starzenia się społeczeństwa, rodzącym zwiększone zapotrzebowanie na usługi stricte medyczne i opiekuńcze, konieczność rozbudowy systemu opieki długoterminowej, rehabilitacji itp. Zwrócono uwagę na obecne problemy oraz te, które mogą pojawić się i pogłębić w niedalekiej już przyszłości.
Celem artykułu jest próba syntezy wiedzy dotyczącej przeciążenia/niedociążenia poznawczego pracowników, które ma wymierne konsekwencje dla efektów ich pracy. Tok wywodu zorganizowano w postaci 4 tez. (1) Efektywność wykonywania zadań zależy krzywoliniowo od PAO (poziomu aktywacji organizmu) pracownika (Yerkes i Dodson, 1908). Zależność ta jest efektem wpływu PAO na wielkość aktualnie dostępnych zasobów poznawczych. Wpływ emocji na poziom pobudzenia organizmu zależy od ich typu. (2) Wielkość pobudzenia tonicznego wyznaczają przede wszystkim cechy temperamentalne. Moderatorem związku PAO z temperamentem mogą być zarówno stałe cechy osobowościowe czy sytuacja socjodemograficzna, jak i cechy zmienne, takie jak poziom zmęczenia (niewyspanie, przeziębienie…). (3) Pobudzenie fazowe pracownika zależy nie tylko od obiektywnej sytuacji bodźcowej i wykonywanej aktywności, ale jest także moderowane przez automatycznie działające filtry percepcyjne, schematy poznawcze i celową aktywność poznawczą przypisującą znaczenie bodźcom. (4) Pracownik zazwyczaj aktywnie wpływa na PAO podejmując działania o określonej wartości stymulacyjnej. Widoczne są duże różnice w preferencjach co do typu stymulacji (intelektualna, fizyczna, społeczna…).